مقاله «آیریس مرداک و سیطره‌ی خیر» نویسنده «آیریس مرداک»؛ «وفا کشاورزی»/ اختصاصی چوک

آیریس مرداک نویسنده و فیلسوف ایرلندی-انگلیسی نیمه‌ی دوم قرن بیستم، از نویسندگانی است که کمتر در ایران شناخته شده است. رمان زنگ او را پرتو اشراق در سال ۱۳۸۴ ترجمه و منتشر کرد و سیطره‌ی خیر او را که کتابی فلسفی در مورد وجود خیر است، شیرین طالقانی ترجمه کرده و مصطفی ملکیان، فیلسوف و اندیشمند معاصر ایران، ویرایش آن را به همراه نگارش مقدمه‌ای ۴۰ صفحه‌ای بر کتاب انجام داده است. در کنار این دو اثر که در ایران ترجمه شده است. متاسفانه اکثر آثار مطرح او به فارسی ترجمه نشده است. برخی رمانها و آثار فلسفی مرداک به ترتیب زمان انتشار از قرار زیر است. زنگ، زمان فرشتگان، حاکمیت خیر و سایر مفاهیم، رویای برونو، دریا دریا، سال پرندگان، هنر و عشق، شاگرد فیلسوف، فراسوی خدایان، اسطوره سیاسی وجودی، متافیزیک در مقام راهنمایی به اخلاق، شوالیه سبز، وضعیت دشوار جکسن، اگزیستانسیالیست‌ها و عرفا و نوشته‌هایی در باره‌ی فلسفه و ادبیات.

رمان زیر تور اثر این نویسنده، در سال ۱۹۹۸ به عنوان یکی از صد کتاب برتر زبان و ادبیات انگلیسی در قرن بیستم شناخته شد. مرداک در سال ۱۹۹۷ به دلیل نگارش رمان دریا دریا، برنده‌ی جایزه‌ی بوکر شد. این نویسنده همچنین برنده‌ی جایزه‌ی قلم طلایی و قلم انگلیسی شد. روزنامه‌ی تایمز، مرداک را نفر دوازدهم در لیست پنجاه نویسنده‌ی برتر بریتانیایی بعد از سال ۱۹۴۵ می‌داند. آیریس مرداک، پانزده سال در دانشگاه آکسفورد فلسفه تدریس کرد و درونمایه و سبک رمانهایش و همچنین توجهی که به زندگی درونی شخصیت‌هایش می‌کند، او را نویسنده‌ای در سبک و سیاق داستایوسکی، پروست و جورج الیوت قرار می‌دهد. تاثیری که مرداک بر فلسفه‌ی پسا جنگ انگلیسی-آمریکایی گذاشت، تاثیری چشمگیر است. سخنرانی‌های فلسفی، رمان‌ها و کتاب سیطره‌ی خیر او در فلسفه‌ی اخلاق و خوانش دوباره‌ی فلسفه‌ی افلاطون و ارسطو، بر شکل دادن نظرات فلسفی بعد از خود، نقشی به سزا دارد. مرداک در فلسفه‌ی اخلاق اش بر خلاف اگزیستانسیالیست‌ها که اراده و انتخاب را در درجه‌ی اول اهمیت قرار می‌دهند، نگاه فلسفی‌اش را بر نحوه‌ی بینش

افراد متمرکز می‌کند. چیزی شبیه عملکرد پدیدار شناسها و توجهشان به چگونگی شناخت انسان از محیط پیرامونشان. مرداک به این موضوع توجه می‌کند که چگونه احساس درک ما از اطرافمان، نگرش ما را به زندگی شکل می‌دهد. فلسفه‌ی اخلاق مرداک، روانشناسی اخلاق هیوم را رد می‌کند و در عوض بر اهمیت نگاه اخلاقی و توجه به پدیده‌ها، تمرکز می‌کند. فلسفه‌ی مرداک بیشتر از همه، تحت تاثیر افلاطون و سیمون ویل شکل گرفت و بر فلاسفه‌ی بعدی خود از جمله: الیزابت آنسکامب، فیلیپا فوت، جان مک داول و برنارد ویلیامز، تاثیر گذاشت.

آثار مرداک به نوعی احیای فلسفه‌ی افلاطونی به شکل سفر معنوی از توهمات به واقعیت است که به انسان، لزوم زندگی اخلاقی را گوشزد می‌کند. آثار او همچنین نگاهی بر اندیشه‌های کانت، سارتر و ویتگنشتاین دارد و جهان بینی این فلاسفه را مورد نقد و بررسی قرار می‌دهد.

سیطره‌ی خیر، کتاب فلسفه‌ی مرداک که در سال ۱۹۷۰ منتشر شد، از سه بخش تشکیل شده است که به شکل سخنرانی در سمینار ارائه شده بود و بعدها چاپ شد. در این کتاب، مرداک علیه توافق بر سر اخلاقیات رایج می‌نویسد و در مقابل اخلاقیات رایج زمانش، نگاه و خوانشی افلاطونی ارائه می‌دهد. این کتاب الگوهایی از رفتار را نشان می‌دهد که به اهمیت زندگی اخلاقی درونی تاکید دارند. دیدن دیگری، به شکلی درست از دید مرداک، لازمه‌ی غلبه بر خودخواهی است که آن هم به طبع حاصل کشف دنیای درون خود است. در سیطره‌ی خیر مرداک می‌گوید: “انسان باید بداند چه می‌کند. او باید از اطراف اش شناخت کامل داشته باشد و درکی واضح از احتمالات ممکن داشته باشد.” انسان باید در واقعیت‌های موجود، دست به عمل بزند. اراده، تنها نوعی انتخاب است. حرکتی صرف که از فکر و الهام شروع می‌شود. اخلاقیات، به معنی فکر کردن روشن و حرکت به سوی ارتباط با دیگری است که لزما با عمل همراه می‌شود. انسان، مفاهیم را از مشاهده‌ی رفتار و عملکرد دیگران یاد می‌گیرد. مفاهیم از دو ساختار درونی و به یونی تشکیل نشده‌اند. تنها ساختار موجود، همان ساختار بیرونی است. دو نتیجه از صحبت‌های بالا

می‌توان گرفت: ۱. اخلاقیات، فعال است نه وابسته به تفکر صرف. ۲. خرد و شعور، مفاهیمی اجتماعی هستند و از قوانین سازمانهای اجتماعی، سرچشمه می‌گیرند.

افلاطون می‌گوید:” ما طوری خلق شده‌ایم که به سمت خیر حرکت کنیم. افراد زمانی به وحدت نفس می‌رسند که زندگی‌شان جهت دار و هدفمند باشد.” فکر کردن به خود به این شکل منسجم، باور به شانس را کمرنگ می‌کند. از نظر مرداک، تنها فرم خیر، خیر بی چشمداشت است. از دید مرداک دو نوع عشق وجود دارد، حالت اول که نازل بوده و عشق به دیگری برای خود است. حالتی خودخواهانه است که اگر به عشق متعالی و انرژی روحانی که حاصل رهایی از خود است، نرسد، ناقص می‌ماند. وظیفه‌ی انسان برای دست یافتن به تعالی، حرکت از خواست‌ها و هوسهای فردی است که حاصل دنیای پدیدارها است، به سوی دنیای واقعیت. دنیای خالی از خودخواهی، که حاصل رسیدن به این نتیجه است که انسان‌ها صرفاً موجوداتی ناپایدارند که در جهانی ناپایدار به شکلی موقت و برای مدتی کوتاه زندگی می‌کنند. این حرکت از دید مرداک باید مانند سفری باشد نه برای پیدا کردن حقیقت بلکه برای کمک به شکل دادن حقیقت، سفری برای رهاندن خود از بندهای فکری-احساسی که ما را به توهم خیر، گره می‌زد و از شناخت و زندگی کردن در خیر، جلوگیری می‌کند. پیشرفت روحانی، پذیرش همین حرکت است، حرکتی که لزوماً به غایت خاصی منجر نمی‌شود اما نوعی تلاش است برای زندگی در آن غایت. در این سفر، آنچه مهم است، اراده نیست، بلکه عملی دور از خودخواهی است که در رابطه با دیگری انجام شود.

مرداک ژانر تراژدی را ارزشمند می‌داند چرا که با مرگ سرو کار دارد. مرگی که سبب شکستن خودخواهی است. خودخواهی‌ای که حاصل تصور بی نقص بودن فرد است. این ژانر، پرده از توهم کامل شدگی که حاصل تلقین سایر فرمها و ژانرهای ادبی است بر می‌دارد و بر لزوم بیهودگی توهمات و تصورات خودخواهانه‌ی فرد که در مقابل واقعیت مرگ رنگ می‌بازد، تاکید می‌کند. هنر از نگاه مرداک رابطه‌ای نزدیک با فلسفه دارد و تصویری از متافیزیک است. درک درست جهان، دیدن دنیا بدون قرار دادن خود در مرکز است. از دید افلاطون، تمام زندگی، حرکت به سوی اخلاق است. تمام دانش‌ها، تلاش برای رسیدن به اخلاقیات است و ذهن در جستجوی واقعیت و رسیدن به خیر است. و این همان وحدتی است که از نظر مرداک، تمام انسان‌ها را به یکدیگر پیوند می‌دهد. ■

منابع:

Weston, Michael. Philosophy, Literature and the Human Good. “Iris Murdoch: the Transcendent Good” Rutledge: London and New York, 2001.

خانه داستان چوک، با دورهای داستان نویسی، ویراستاری، نقد ادبی و کارگاه ترجمه داستان

www.khanehdastan.ir

نخستین بانک مقالات ادبی، فرهنگی و هنری چوک

www.chouk.ir/maghaleh-naghd-gotogoo/11946-01.html

دانلود ماهنامه‌های ادبیات داستانی چوک

www.chouk.ir/download-mahnameh.html

شبکه تلگرام خانه داستان چوک

https://telegram.me/chookasosiation

شبکه تلگرام خانه ویراستاران چوک

https://t.me/virastaranchook