تاکنون مروری داشتیم بر چهار اثر داستانی امیر ارسلان، کتاب احمد، سیاحت‌نامهٔ ابراهیم بیک و حاجی بابای اصفهانی. به جز رمان امیرارسلان که شکل‌گیری متفاوتی داشت، سایر این آثار در اوائل نیمهٔ دوم قرن ۱۹ میلادی و تحت تأثیر اندیشه‌های آزادی‌خواهانهٔ روشنفکرانی شکل گرفته‌اند که در ارتباط با غربِ متجدد بودند. در این دوران نویسندگان دیگری نیز بودند که به خلق آثاری ماندگار دست زدند که برگرفته از اندیشهٔ آزادی طلبانهٔ ایشان بود؛ نویسندگانی که اوضاع سیاسی-اجتماعی ایران را به قیاس با غرب می‌نشستند و به ترفند قلم این قیاس را به نمایش می‌گذاشتند تا راهی به سوی ترقی و باروری ذهن هم‌کیشان خود بگشایند. نگاهی گذرا خواهیم داشت به نام و برخی آثار ایشان: /
- رضا قلی خان هدایت (۱۲۱۵-۱۲۸۸)
به گفتهٔ ادوارد براون، او یکی از بزرگ‌ترین نویسندگان ایران در قرن گذشته است و یکی از مهم‌ترین خدمتگزاران سلسلهٔ قاجار به شمار می‌رود. وی در زمان فتحعلی شاه به سبب سرودن شعر بسیار مورد توجه شاه بود و لقب ملک الشعرا را از شاه دریافت کرد. در زمان محمد شاه، منشی شاه و مربی شاهزاده عباس میرزا شد؛ و در دوران حکومت ناصرالدین شاه مناصب مختلفی را عهده دار بود. اما بزرگی رضاقلی خان بیشتر به سبب پژوهش‌های ادبی وی است. از او آثاری چون: ریاض‌العارفین، مجمع‌الفصحاء و سه جلد کتابی که به روضه الصفا اثرمیرخواندافزود،به چاپ رسیده است.
- میرزا ملکم‌خان ناظم الدوله
در سال ۱۲۴۹ ه.ق در جلفای اصفهان به دنیا آمد. پدرش سفیر بود. در ده سالگی به فرانسه رفت و در همان‌جا سیاست و اقتصاد را فرا گرفت. در دارالفنون تدریس نمود. در ۱۲۷۵ ه.ق فراموش‌خانه را بنیاد نهاد. مدتی وزیر بود. در عقد قرارداد رویتر نقش مهمی‌داشت. آثار او عبارت‌اند از:
کتابچهٔ غیبی، رفیق و وزیر، دستگاه دیوان، دفتر قانون، ندای عدالت، اشتهارنامهٔ اولیای آدمیت، مدنیت ایرانی، تأسیس
بانک، امتیاز فواید عامه، مرو و ترکمان، فراموش‌خانه، اصول آدمیت، حجت، مفتاح، توفیق امانت و… آثار ملکم خان را آقای حجت‌الله اصیل فراهم آورده است.
- میرزا فتحعلی آخوندزاده
پدرش تبریزی و جدّش رشتی است. از هفت سالگی تا سیزده سالگی در اردبیل بود. در آنجا به نزد آخوند علی اصغراوغلی می‌رود و نزد او تحصیل می‌کند. لقب آخوند زاده را اصغراوغلی به او می‌دهد.
آثار او عبارت‌اند از:
تمثیلات، الفبای جدید، مکتوبات کمال الدوله، رسالهٔ ایراد، انتقاد بر نمایشنامه‌های میرزا آقا تبریزی، انتقاد بر رساله‌ی‌یک کلمهٔ مستشارالدوله، تفهیم حریّت، انتقاد بر مثنوی مولوی و چند مقالهٔ دیگر.
نمایشنامهٔ آخوندزاده، باعث اشتهار او شد. او را در اروپا گوگولِ قفقاز لقب می‌دادند. برخی آثارش را در مسکو و پطرزبورگ روی صحنه آوردند. طالبوف به اصلاح خط باور داشت ولی آخوندزاده یک مرحله جلوتر می‌رود و از تغییر خط فارسی حرف می‌زند. خرافات دین از منظر آخوندزاده، مذموم و قابل نقد است. با تفکر انتقادی آشناست ولی نقد ادبی را دقیقاً نمی‌شناسد.
- میرزا آقاخان کرمانی
عمیق‌ترین متفکّر این دوره میرزا آقاخان کرمانی است. او در ۱۲۷۰ در بردسیر کرمان متولد شده است. پدرش به فرقهٔ اهل حق گرایش داشت. به گفتهٔ آدمیت: “عقاید این فرقه تلفیقی بود از عرفان و حکمت مشاء و اشراق و فلسفهٔ ملاصدرا”
آثار او عبارت‌اند از:
رضوان (که به تقلید از گلستان نوشته شده است)، ریحان، آیین سخنوری، نامهٔ باستان، آیینهٔ سکندری، تاریخ ایران از اسلام تا سلجوقیان، سه مکتوب و صد خطابه، تاریخ شانژمان ایران، تاریخ قاجاریه، در تکالیف ملّت، تکوین و تشریع، هفتاد و دو ملت، حکمت نظری، هشت بهشت، عقاید شیخیه و بابیه، انشاالله و ماشاالله، رسالهٔ عمران خوزستان، ترجمهٔ تلماک اثر فنلون.
میرزا آقاخان با فلسفهٔ پوزیتیویسم (تحصل گرایی) آشنا بود و بر فلسفهٔ اسلامی نیز وقوف داشت اما به آن انتقاد نیز می‌کرد.
در باب بابیه و دو شاخهٔ آن ازلی و بهایی تحقیقات وسیعی داشت. بعدها او و شیخ احمد روحی جانشان را بر سر اعتقادشان، ایثار کردند. میرزا آقا خان، دانش وسیعی داشت. در هر زمینه‌ای سخنان شیرین و شنیدنی دارد. دیدگاه‌های او غالباً انتقادی است.
- میرزا حبیب اصفهانی
یحیی آریان پور می‌گوید: “در اصفهان و تهران به تحصیل علوم مشغول بود. در بغداد نیز به قدر چهار سال به تحصیل ادبیات و فقه و اصول پرداخت… در اوایل حال دستان تخلص می‌کرد. در اواخر اکثر اشعارش بی تخلص بود و اعتنایی به تخلص نداشت.”
میرزا حبیب با زبان‌های ترکی، عربی و فرانسوی نیز آشنا بود. اولین بار او بود که برای گرامر فارسی، واژهٔ “دستور” را برگزید.
- علی اکبر دهخدا
دهخدا، خود می‌گوید: “مولد من در تهران محلهٔ سنگلج بود. در نه سالگی پدرم درگذشت… نزد شیخ‌هادی نجم‌آبادی و شیخ غلامحسین بروجردی تحصیل نمودم.”
دهخدا را با لغت نامه و امثال و حکم می‌شناسند. ولی باید گفت او شاعر توانا و نثرنویس بی‌نظیری نیز بود. چرند و پرند او معروف است. دکتر محمد دبیر سیاقی مجموعه مقالات او را در دو جلد فراهم آورده است که اهل تحقیق می‌توانند به آن‌ها رجوع کنند.
- عبدالله مستوفی
عبدالله مستوفی، تاریخ اجتماعی عصر قاجار را به تفصیل می‌نویسد. کتاب شرح زندگانی من کتابی ارزشمند و کم نظیر است. گویا او از اولین فارغ التحصیلان مدرسهٔ سیاسی است. با جهان غرب کم و بیش آشناست. در ادوار مختلف پست‌های مختلفی داشته است. در دورهٔ رضاشاه نیز مشاغل مختلفی را به عهده داشته است. از طرفداران اصلاحات رضاخانی است. کتاب شرح زندگانی من در سال ۱۳۸۶، توسط نشر هرمس، با ویرایش جدید منتشر شده است.■
منابع:
درس‌گفتارهای دکترمجتبی بشر دوست
سرچشمه‌های داستان کوتاه فارسی- میشل کوی‌ای پرس، کریستف بالایی
