فرانسه، از رنسانس تا عصر حاضر (۶)/ سده بیستم
بسیاری از نویسندگان و شاعران اواخر سده نوزدهم در سده بیستم هم به خلق آثارشان ادامه دادند. طبیعت‌گرایی و نمادگرایی از مدت‌ها پیش رو به زوال نهاده بود اما هیچ مکتب نویی جایگزین آن نشده بود. البته مکاتب کوچکی نظیر رمانتیسم نو، اصالت حیات، دینامیسم، فوتوریسم و چند مکتب دیگر کم و بیش متداول شدند اما هیچ یک نتوانستند عصر تازه‌ای در تاریخ باز کنند. در هر حال چندگرایش کلی را می‌توان مورد توجه قرار داد. نخست، در اوائل قرن، خوش‌بینی، ملیت‌گرایی، وطن‌گرایی و فعل‌گرایی در این دوره متداول شد که تا حدودی سیر ادبیات را مشخص می‌سازد. در همین سال‌ها عده‌ای از نویسندگان به عرفان و مذهب روی آوردند. در خلال هر یک از دو جنگ جهانی تعدادی آثار با ارزش در زمینهٔ جنگ تألیف یافت و ادبیات هر دوره، بیانگر بدبینی و محرومیت ملت‌ها شد. در سدهٔ بیستم دوگرایش دیرپای دیگر هم مقبولیت یافت:
- علاقه روزافزون به کارکرد درونی ذهن و از جمله ضمیر ناخودآگاه
- افزایش تعصب اجتماعی و سیاسی
یکی از نوترین مکاتب هنری مکتب سوررئالیسم (فراواقعگرایی) در ادبیات و نقاشی است که از ضمیر ناخودآگاه مایه می‌گیرد. پیروان این مکتب بر این باورند که نگرش و گرایش به سوی جهان وهم و رویاست. نهضت فلسفی دیگری که بر ادبیات تأثیر ژرف داشت، اگزیستانسیالیم یا مکتب اصالت وجود است که ژان پل سارتر پیشوای عمدهٔ آن به شمار می‌آید. این مکتب بر پایهٔ پوچی جهان، آزادی کامل اراده و توانایی انسان در آفرینش سرنوشت خود است.
رمان غنی‌ترین شکل ادبیات فرانسه در سدهٔ بیستم است. آثار متنوعی در این قرن خلق شده که می‌توان آنها را در شش رده دسته‌بندی کرد:
- رمان‌های روانشناختی
رمان روانشناسی پدیده تازه‌ای نبود و قبل از این شاتو بریان با تحلیل رفتار شخصیت‌های رمان‌هایش کوشش‌هایی را آغاز کرده بود. اما تنها معدودی از رمان‌نویسان چون ستاندال او را سرمشق قرار داده بودند. و سرانجام بورژه رمان روانشناختی را جانی تازه بخشید.
پل بورژه (۱۸۵۲ تا ۱۹۳۵) در شمال فرانسه زاده شد. مدتی در طب تحصیل کرد اما در ۱۸۷۳ ترجیح داد به جای طبابت نویسندگی پیشه کند. آموزش عملی او در موفقیت رمان‌هایش تاثیری ژرف داشت. رمان‌های بورژه را می‌توان به دو گروه تقسیم کرد:
- رمان‌های اولیهٔ او (۱۸۸۵ تا ۱۸۸۹) کتاب‌هایی بدبینانه‌اند که به بازکاوی وضع روحی انسان می‌پردازند. از این جمله‌اند: معمای غم انگیز (۱۸۸۵)، جنایت عاشقانه (۱۸۸۶)، آندره کرنلی (۱۸۸۷)
- انتشار رمان مرید (۱۸۸۹) تغییری ژرف را در اندیشه‌های بورژه جلوه‌گر ساخت. او به مسائل روحانی‌گرایش بسیار پیدا کرده بود و بعد هم به مذهب کاتولیک گروید. از آن پس بیشتر رمان‌هایش اخلاقی و آموزنده شد و بر عناصر معنوی در وجود انسان تاکید داشت. او در دیباچهٔ رمان سرزمین موعود (۱۸۹۲) به بیان این نظر پرداخت که بازکاوی زندگی درونی و اخلاقی باید به موازات بررسی زندگی ظاهری و اجتماعی انجام گیرد. رمان توقفگاه (۱۹۰۲) داستان خانواده‌ای است که با فاجعه‌ای جبران ناپذیر مواجه می‌شوند زیرا از سنت‌های ملی، اجتماعی و مذهبی خویش دور افتاده‌اند.
مارسل پروست (۱۸۷۱ تا ۱۹۲۲) در حومهٔ پاریس به دنیا آمد. پدرش طبیب و نویسنده‌ای برجسته بود و مادرش زنی ثروتمند و بافرهنگ. مارسل هر چند کودکی ضعیف بود و دچار تنگی نفس مزمن، دورهٔ دبیرستان را به پایان رساند و وارد دانشگاه پاریس شد و به دریافت دانشنامه نائل آمد. پس از دورهٔ کوتاه خدمت سربازی در پاریس سکونت گزید و با جامعهٔ روشنفکران و تالارهای باب روز مراوده پیدا کرد. داستان‌های عاشقانهٔ او در این سال‌ها طرفداران زیادی
داشت. از سال ۱۹۰۶ به بعد تنگی نفس و حساسیت شدید به گرد و غبار و سر و صدا او را وادار کرد تا خود را درون اتاقی محبوس سازد و تنها گاهی ساعت ۲ و ۳ بامداد از خانه خارج می‌شد. تمامی‌آثار مهم او در این دوران تألیف یافت. او در روز مرگ‌اش در ۱۸ نوامبر ۱۹۲۲ هم سرگرم تجدید نظر در رمان شهرهای دشت (سودوم و گومورا) بود.
شهرت پروست بر رمان ۱۵ جلدی در جستجوی زمان از دست رفته است. این رمان ۷ بخش دارد:
- راه سوآن (۱۹۱۳)
- در سایهٔ دختران جوان و گل‌ها (۱۹۱۸)
- راه گرمانت (۱۹۲۰)
- سودوم و گومورا (۱۹۲۱)
- اسیر (۱۹۲۳)
- آلبرتین گریخته (۱۹۲۶)
- زمان بازیافته (۱۹۲۸)
مضمون رمان انحطاط اخلاقی جامعه فرانسه و لغو امتیازات طبقاتی است.
- رمان مناطق دوردست
پیر لوتی (ژولین ویو ۱۸۵۰ تا ۱۹۲۳) آثار لوتی بهترین نمودگار رمان مبتنی بر وصف مناطق و ممالک دوردست است. سفرهای لوتی در سال‌هایی که افسر نیروی دریایی فرانسه بود مواد توصیف آثارش را فراهم آورده است. وی نویسنده‌ای است ذهنیت‌گرا و از اصحاب امپرسیونیسم. او به مذهب و اخلاق بی‌اعتناست و در رمان‌هایش طرح و شخصیت‌پردازی را نادیده می‌گیرد. وی شیفته لذات نفسانی است و ناپایداری لذات را هم خوب درک می‌کند. به همین لحاظ روح اندوه و افسردگی بر آثارش سایه افکنده است. آثار وی و مکان وقوع رویدادهای آن:
- ازدواج لوتی (۱۸۸۰) در تاهیتی
- برادرم ایو (۱۸۸۳) در بریتانی
- ماهیگیر ایسلندی (۱۸۸۶) در بریتانی
- ناکام (۱۹۰۶) در ترکیه
- مادام کریزانتیم (۱۸۸۷) در ژاپن
لوتی سفرنامه‌ای هم دارد با عنوان به سوی اصفهان (۱۹۰۴)
- رمان طنز آمیز
آناتول فرانس (۱۸۴۴ تا ۱۹۲۴) در پازیس زاده شد و در همین شهر به تحصیل پرداخت. او در سال ۱۸۷۶ به
عنوان کتابدار مجلس سنا برگزیده شد. شهرت او مرهون انتشار جنایت سیلوستر بونار (۱۸۸۱) است. فرانس در سال ۱۸۹۶ به عضویت فرهنگستان فرانسه در آمد. چندین اثر در دفاع از مسالهٔ آزادی نگاشت و به سوسیالیسم و کمونیسم‌گرایش پیدا کرد. طی جنگ جهانی اول نخست وطن‌پرستی پرشور بود اما به صلح‌طلبی‌گرایش یافت. پس از جنگ نیز در ملک خود گوشه‌نشینی اختیار کرد. بیشتر مورخان با تردید به رمان‌نویس بودن آناتول فرانس نگاه می‌کنند و او را در عالم هنر متفنن و متذوق می‌دانند. مهم‌ترین آثار وی:
- جنایت سیلوستر بونار (۱۸۸۱)
- تأسیس (۱۸۹۰)
- وکیل یهودا از مجموعهٔ جعبهٔ صدفی (۱۸۹۲)
- تاریخ معاصر که مجموعه‌ای شامل چهار رمان است: نارون گردشگاه (۱۸۹۷)، آدمک حصیری (۱۸۹۷) انگشتری یاقوت (۱۸۹۹) و آقای بریژه در پاریس (۱۹۰۱)
- جزیرهٔ پنگوئن‌ها (۱۹۰۸)
- خدایان تشنه‌اند (۱۹۱۲)
- عصیان فرشتگان (۱۹۱۴)
- کتاب دوست من (۱۸۵۵)
- زنبق سرخ (۱۸۹۴)
- باغ اپیکور (۱۸۹۸)
آندره پل گیوم ژید (۱۸۶۹ تا ۱۹۵۱) از پدری پروتستان و مادری کاتولیک زاده شد. در ۱۸۹۳ به شما آفریقا سفر کرد و در الجزایر دچار بیماری سل شد. دوران نقاهت ارزش زندگی را به او آموخت و پس از بهبودی با شور و شوق به کار نویسندگی پرداخت. مائده‌های زمینی (۱۹۸۷) نتیجهٔ این دوره از زندگی اوست. شهرت ژید اما مرهون سه کتاب بهانه‌ها (۱۹۰۵)، بهانه‌های تازه (۱۹۱۱)، برخوردها (۱۹۲۵) و رمان‌های اوست. گرایش ژید به کمونیسم، پس از بازدید وی از روسیه در سال‌های ۱۹۳۵ تا ۱۹۳۶ به سردی‌گرایید و این سرخوردگی را در کتابهای بازگشت از شوروی (۱۹۳۶) و مستدرکات بازگشت از شوروی (۱۹۳۸) بازگو کرد.
ژید در مقام نویسنده‌ای پایا، بر نویسندگان جوان فرانسوی تاثیری عظیم بخشیده است.
- رمان آرمانگرا
رومن رولان (۱۸۶۶ تا ۱۹۴۴) در کلامسی زاده شد. در دانشسرای عالی پاریس تحصیل کرد و مدت چند سال در سوربون استاد تاریخ موسیقی بود. او پس از پایان جنگ جهانی اول به کمونیسم روسیه علاقمند شد. سال‌های آخر عم او بیشتر به نگارش آثاری در زمینهٔ موسیقی، آهنگسازان و مسائل اجتماعی-سیاسی گذشت. شاهکار رولان، ژان کریستف (۱۹۰۴ تا ۱۹۱۲) یک رمان ادواری ده جلدی است که در آن زندگینامهٔ روحی ژان کریستف، آهنگساز و موسیقی‌دان آلمانی در اواخر سدهٔ نوزدهم و اوائل قرن بیستم حکایت می‌شود که به اجبار زاد و بومش را ترک می‌کند و در جستجوی خوشبختی به فرانسه و سویس و ایتالیا می‌رود. این ده کتاب:
- سپیده دم
- بامداد
- نوجوان
- طغیان
- بازار سر میدان
- آنتوانت
- در خانه
- دوستان
- بوته آتشین
- روز نو
نام دارند. ژان کریستف طرح مختصری دارد و منتقدین نویسنده را به خاطر درازنویسی مورد انتقاد قرار داده‌اند. از سوی دیگر، این اثر ادواری به پاس جدیت اخلاقی و ایمان آرمانگرایانهٔ او به این که سرانجام تلاش آگاهانه بر ماده‌گرایی، فرومایگی و میان‌مایگی پیروز خواهد شد، تحسین شده است.
- رمان جامعه شناختی و سیاسی
رژ دوهامل (۱۸۸۴ تا ۱۹۶۶) در طی جنگ جهانی اول به عنوان جراح ارتش خدمت کردو تجربیاتی که او در این دوره داشت او را تبدیل به رمان‌نویسی پخته کرد. هم‌دردی شدید دوهامل با هم‌نوعانش در دو اثر زندهٔ او انعکاس یافته است: کتاب زندگی شهدا (۱۹۱۷) و تمدن (۱۹۱۸). رمان چهاربخشی او به نام زندگی و سرگذشت ساوالان (۱۹۲۰ تا ۱۹۳۲) ادامه رنج‌های اوست از نابسامانی اجتماع. چهار بخش داستان مشتمل است بر:
- اعتراف نیمه شب (۱۹۲۰)
- مطرود (۱۹۲۳)
- دو مرد (۱۹۲۵)
- دفتر وقایع ساوالان (۱۹۲۷)
رمان ادواری دیگر دوهامل، شرح وقایع پاسکیه (۱۹۳۳ تا ۱۹۴۴)، زندگی را در فرانسهٔ پیش از جنگ جهانی اول ترسیم می‌کند.
ژرژ رومن (۱۸۵۵ تا ۱۹۷۲) در دانشسرای عالی پاریس فلسفه خواند و چندی به تدریس پرداخت. پس از جنگ جهانی اول شغل معلمی را رها کرد و تمام وقت خود را صرف نویسندگی کرد. رمان‌های رومن از آثار فلسفی او نیز ارزش و اعتبار بیشتری دارد.
- شهر بازساخته (۱۹۰۶) شرح می‌دهد که چگونه یک ایدهٔ اجتماعی شهر کوچک و بی‌تحرکی را به جامعه‌ای آگاه و مترقی بدل می‌کند.
- مرگ یک انسان (۱۹۱۱)
- لوسیان (۱۹۲۲)
- مردان خوش نیت (۱۹۳۲ تا ۱۹۴۶) مجموعه‌ای با بیست و هفت رمان که به شرح نظریات اونانیمیستی وی می‌پردازد. (بر طبق این اعتقاد، نفوس از بیشترین اهمیت برخوردار است و فرد تنها در صورتی‌شان و اعتبار پیدا می‌کند که در نفوس مستهلک شود.)
آندره مالرو (۱۹۰۱ تا ۱۹۷۶) در پاریس به دنیا آمد و در مدرسهٔ چینی‌ها سانسکریت آموخت. در سال ۱۹۲۳ به هندوچین رفت و در آن جا به پژوهش‌های باستان شناسی پرداخت. بعد به سیاست علاقمند شد و در نهضت آزادی بخش چین شرکت کرد. همه رمان‌های مالرو با مبارزات کارگری و سیاسی ارتباط پیدا می‌کند:
- فاتحان (۱۹۲۸) در باره رویدادهای چین اواخر ۱۹۲۰
- سرنوشت بشر (۱۹۳۳) درباره انقلاب چین در ۱۹۲۴
- روزهای خشم (۱۹۳۵) نازیسم را مورد حمله قرار می‌دهد.
- امید (۱۹۳۷) درباره جنگ داخلی اسپانیا از ۱۹۳۶ تا ۱۹۳۹
- زندگینامه‌ای
آندره موروآ (۱۸۵۵ تا ۱۹۶۷) در جنگ جهانی اول به عنوان افسر رابط با قوای انگلیسی همکاری کرد. از سال ۱۹۳۹ تا ۱۹۴۰ عضو سرویس خبرنگاری فرانسه بود. در سال ۱۹۴۳ به الجزایر رفت و به قوای فرانسوی پیوست. شهرت موروآ به جهت طرح‌های سرگرم کننده‌ای است که از
شخصیت‌های تیپیک انگلیسی جنگ جهانی اول ترسیم می‌کند و سکوت کلنل برامبل (۱۹۱۹) بهترین نمونهٔ آنهاست. شاید معروف‌ترین آثار موروآ سرگذشت نامه‌های او و به ویژه آریل: زندگی شلی (۱۹۲۳) باشد که سرگذشتنامه ای رمانتیک یا داستانی مبتنی بر روانشناسی است. از دیگر رمان‌های وی آب و هوا (۱۹۲۸) است.
از دیگر رمان‌نویسان این قرن باید به آلبرکامو و ژان پل سارتر اشاره کرد:
آلبرکامو (۱۹۱۳ تا ۱۹۶۰) در خانواده‌ای فقیر در الجزایر به دنیا آمد. تحصیلات دانشگاهی‌اش به علت بیماری سل ناتمام ماند. در الجزایر در مشاغل مختلفی مشغول شد و در اروپا هم مدتی وقت خود را در روزنامه‌نگاری، تئاتر، تدریس و کار نشر صرف کرد. در خلال جنگ جهانی دوم بر ضد آلمانی‌های اشغالگر به مبارزه پرداخت. در سال ۱۹۵۷ موفق به کسب نوبل ادبیات شد. سر انجام در سال ۱۹۶۰ در یک حادثهٔ رانندگی کشته شد. رمان‌های کامو:
- بیگانه (۱۹۴۲) بیانگر دید عاطفی گسترده و فراگیری است از پوچی تلاش ذهن انسان برای توضیح جهان توضیح‌ناپذیر با کلمات انسانی.
- طاعون (۱۹۴۷) ضد مسیحی‌ترین اثر کامو شناخته می‌شود. در اینجا تاکید بر بی‌عدالتی مسیحیت است که به دلیل قربانی شدن بی‌گناهان نشان داده می‌شود.
- سقوط (۱۹۵۶) سومین رمان کامو است که در آن تمامی بینش خود را دربارهٔ انسان و زمان خویش بازگو می‌کند.
ژان پل سارتر (۱۹۰۵ تا ۱۹۸۰) در پاریس دیده به جهان گشود. در دانشسرای عالی پاریس به تحصیل فلسفه پرداخت. به هنگام سقوط فرانسه در ۱۹۴۰ اسیر و زندانی آلمانی‌ها شد. پس از آزادی به فرانسه بازگشت و مشغول تدریس شد و در نهضت مقاومت بر ضد آلمان‌ها به فعالیت پرداخت. سرانجام به خاطر روزنامه‌نگاری دست از تدریس کشید و در سال ۱۹۴۶ مجلهٔ زمان‌های جدید را تأسیس کرد.
نخستین رمان سارتر تهوع (۱۹۳۸) نام دارد. که اغلب شاهکارش خوانده می‌شود. مهم‌ترین اثر ادبی سارتر مجموعه‌ای است از چهار رمان که راه‌های آزادی نام دارد و شامل:
- سن عقل (۱۹۴۵) اروپای پیش از جنگ
- امهال (۱۹۴۵) بحران مونیخ
- عذاب روح (۱۹۴۹) سقوط فرانسه در جنگ جهانی دوم
- و رمان ناتمام آخرین فرصت
دیوار (۱۹۳۹) مجموعه‌ای از داستان‌های کوتاه سارتر است بر پایهٔ جنگ داخلی اسپانیا. ■
منبع: تاریخ ادبیات جهان، باکنر تراویک
