بررسی عناصر روایی در شعر «پروین شاکر» «‌غزال مرادی»/ اختصاصی چوک

«پروین صدای خوشبو در ادب اردو»

پروین شاکر در ۲۴ نوامبر سال ۱۹۵۲ میلادی در شهر کراچی پاکستان متولدشده و مدارک دانشگاهی متعددی را اخذ کرده است که از آن‌ها می‌توان به کارشناسی ارشد ادبیات انگلیسی و دکترای بانکداری نام برد. اشعار پروین هوای تازه‌ای در ادبیات اردو محسوب می‌شود او از اولین و تأثیرگذارترین افرادی در پاکستان است که صدا و موضوعات زنانه را در اشعار خود بازتاب داد.

از این شاعر ۵ مجموعه شعر به ‌نام‌های «خوش‌بو»، «صدبرگ»، «خود کلامی»، «انکار»، «ماه تمام» منتشرشده است.

زنان از همان آغاز برای بیان نظریات خود به ادبیات روی آوردند و ادبیات هم در پیشبرد اهداف فمینیستی نقشی سرنوشت‌ساز ایفا کرده است. درواقع متفاوت بودن نوشتار زنان ‌همان‌طور که ویرجینیا ولف در رمان «اتاقی از آن خود» هم به آن اشاره می‌کند سبب ایجاد صدایی جدید در ادبیات شد.

زنان به دلیل اینکه همیشه روایتگران خوبی بوده‌اند پس روایت و پرداخت به جزئیات المان‌هایی است که در آثار آن‌ها مشهود است. شعرهای پروین شاکر نیز روایت زنانه‌ای است که سعی نمی‌کند خودش را مطابق جامعه سانسور کند.

در اولین شعر این مجموعه شاعر به دخترکی نصیحت می‌کند و در این شعر تصویرهای شاعرانه‌ای می‌سازد تا حکایت خود را بازگوید. البته باید گفت شاعرانگی و زیبایی هنری در این شعر نسبت به‌کل اشعار مجموعه بسیار پررنگ‌تر است و دامنه‌ی تأویلی آن متفاوت است اما به لحاظ روایی و ساختارهای داستانی این شعر نیز مشابه شعرهای دیگر این مجموعه عمل کرده است.

دقایق چون ابرند

می‌گذاری که عبور کنند و آن‌ها می‌گذرند

در لمس رطوبت تنشان غوطه‌ورشو (صفحه ۲۵)

زبان پروین شاکر زبان صراحت است اما هنجارشکن نیست و فرم‌های نامتعارفی را انتخاب نمی‌کند:

تلاش بسیار کردم

تا تکه‌های سیمگون غرور شکسته‌ام را

دوباره به هم بچسبانم (صفحه ۲۷)

اشعار پروین شاکر بیانگر شعور زنانه متمایزی است و سنت ادبی یگانه و منسجمی را تشکیل می‌دهد که بر هویت زنانه خود پافشاری می‌کند و بنابراین سنت‌های معمول را می‌شکند.

به‌عنوان نمونه در شعر مکتوب:

پسرم این سرنوشت تو نیز هست

تو نیز در جهان پدرسالار باید بهای سنگینی بپردازی

چراکه با نام مادرت شناخته خواهی شد (صفحه ۴۰)

درواقع هویت جنسی او جدا از نوشته‌هایش نیست‌ ازاین‌رو بیانگری او همراه با شهود مطرح می‌گردد، درواقع او لایه‌های ذهنی مخاطب را چندان در‌گیر نمی‌کند و برداشت سرراستی را به مخاطب عرضه می‌کند و شاید به دلیل همین صراحت کلام و مطرح ساختن هویت جنسی‌اش در جامعه مردسالار پاکستان است که از او به‌عنوان یکی از نو پردازان شعر نام می‌برند، البته وجود زنانی چون او در کشورش کم نیستند چراکه بی‌نظیربوتو را سال‌ها در کسوت یک شخصیت سیاسی همپای مردان دیده‌ایم و شاید زنان ‌هم‌عصر او به تأسی از بی‌نظیرها توانسته‌اند بر تفاوت‌های فرهنگی و اجتماعی برتابند.

در شعری که ظاهراً به فروغ فرخزاد تقدیم شده است صراحت زبان بازهم وجود دارد در حقیقت او هرگاه «من راوی» را برمی‌گزیند خشم نهفته در زبانش نیز آشکار می‌گردد:

می‌خواهند بدانند کدام زن باید سنگسار شود

کدام کودک باید چهارمیخ شود

در انتظارند تا نام قاتلانی را بدانند که منفعت شک نصیبشان می‌شود

و بی‌گناهی که باید به دار آویخته شود

بااین‌همه به ذات مقدس بگویی

همیشه فرامینش را شفاهی صادر کند

کتابت تنها سرش را به‌درد می‌آورد (صفحه ۳۴)

درواقع پروین شاکر به‌نوعی شاعری صادق است. او حتی در استفاده از عناصر و آرایه‌های ادبی نیز صادق است. تا آنجا نیاز نیست کلامش را در مصنوعات ادبی نمی‌پیچد. او سخن نابی را عرضه می‌دارد. دارای زیبایی‌های طبیعی.

او در شعر «من کجا هستم» روایت زنانی را بازگو می‌کند که نقش‌های متفاوتی را دارند واو به‌سادگی این تفاوت‌ها را بیان می‌کند با چند سطر و پرسشی نمادین. البته این نقد نیز به او وجود دارد که وجود زن را وابسته‌ی شخصیت مرد می‌داند و شاید بسته به شرایط و این‌که شعر اعتراضی بر جهان مردسالار حاکم بر جامعه اوست بتوان از این نقد نیز چشم‌پوشی کرد.

من کجای زندگی‌ات هستم

در تعطیلات آخر هفته

در ساحلی آرام

یا در جایی نامشخص؟

رهایی ابریشمین دو دم در میان انگشتانت

یا یک‌وقت پرکن سهل‌الوصول؟

در لحظات شادی‌آور بی‌شرابم

یا در لحظه‌های جدایی بی‌نام؟(صفحه ۴۲)

درواقع شاید همان‌طور که سیمون دوبووار می‌گوید در این شعر «دیگر بودن» زن به‌خوبی نمایش داده‌شده است:

روزی من نیز در آغوش امن کسی بودم

که تو در رقص امروز

سرت بر شانه‌هایش آرام گرفته است

من اما پیش از رسیدن به تاریکی او را رها کرده‌ام

ولی تو تا زمان سقوطت در این خیال دروغین آرامش تنها خواهی ماند (صفحه ۴۹)

همان‌طور که فروید می‌گوید در سازوکارهای ناخودآگاهی که در شکل‌گیری رویا نقش دارند در کار هنری نیز نویسنده و شاعر نیز عمل می‌کند. در شعر پروین شاکر نیز با همان ناخودآگاه می‌کوشد تا از سلطه زبان مردسالار بگریزد و بنابراین آگاه یا ناآگاه کنشی میان زبان او وجود دارد البته ازآنجایی‌که شعرهای این مجموعه برگزیده‌ای از چند کتاب او هستند، نمی‌توان مسیر بلوغ ذهنیت و قوام اندیشه او را دنبال کرد اما همین مجموعه شعر تلنگری است تا کتاب‌های او در ایران ترجمه شده و ما با پروین شاکر چون غاده و دیگر شاعران زن خاورمیانه بیشتر آشنا شویم. زن‌هایی که در جهان مردسالار زندگی کرده و کوشیده‌اند که با زبانی زنانه و لطیف بر سنت‌های نابرابرانه عصر خود برتابند.■

پانویس:

1. من نیز تا قبل اینکه این کتاب را توسط آقای فلاح‌نیا مترجم این کتاب دریافت کنم، با خانم پروین شاکر آشنایی نداشتم اما به مدد این کتاب توانستم با شخصیت این بانو در ادب اردو آشنا شوم.
2. متأسفانه ترجمه این کتاب از روی ترجمه‌های پراکنده آن به زبان انگلیسی بوده است که ما را از متن اصلی اندکی دور خواهد ساخت. البته این از ارزش کار مترجم نخواهد کاست.

منابع:

۱-پروین صدای خوشبو در شعر اردو، زندگی و شعر پروین شاکر، گرداوری و ترجمه محمد فلاح نیا تهران نشر داستان ۱۳۹۲